مَسْجد مکان عبادت خداوند و تلاوت نماز که ممکن میباشد ساختمانی محصور یا زمین سوای سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اول مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه داراست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و کار‌های فقاهتی گروهی به کارگیری می شود و مهم ترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت است.
مسجد ضمن کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانها داشته که بعضا از این کارکردها تاکنون مانده می باشد. مساجد در کشور ایران، نقش مهمی در توفیق انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش جاری ساختن کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ التفات و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور‌ایران و نگهبانی مقدس
۹ جستارهای وابسته
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در لهجه عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشان کمال خضوع است و مسجِد به معنای جایی می باشد که در آنجا سجده می‌کنند.[۱] بعضا معتقدند کلمه و واژه مسجد از کلمه و واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل پرستش گرفته شد‌ه‌است که در متن‌ها زبان آرامی مربوط به قرن پنجم پیش از به دنیا آمدن مسیح وجود داراست.[۲] در عصر پیش از اسلام این کلمه برای اشاره به هرجا و معبدی بوده که در آن خداوند را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] بعضا معتقدند کلمه و واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به کار رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع قدیمی و ذکر نمونه‌های بسیار از آنها نوشته میباشد که کلمه و واژه عربی مسجد، در اصل، به صورت کلمه و واژه «مَزگِت» از گویش آرامی وارد عربی و فارسی گردیده‌است.[۵] او به نقل از این منابع آورده هست که حروف «ز»، «گ» و «ت» در مسجد النبی کوهسنگی مشهد عربی به «س»، «ج» و «د» تغییر کرده و مسجد در عربی یعنی جای سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ پروردگار، «خانه‌ای که برای پرستش خداوند بسازند و هرکس خواست در آن عبادت کند» و نظائر آن می‌آمده می باشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز تلاوت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانان در نماز، سجده می‌کنند و سجده نهایت خضوع و خشوع در عبادت است، این مکان را مسجد به معنای جای سجده نامیده‌اند. مسجد، به حیث فقهی احکامی ویژه دارد و به نظر مادی ممکن هست عبارت از یک ساختمان محصور میان دیوارها یا یک زمین بدون سقف و دیوار باشد.[نیازمند منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به شغل می‌رود اما غالبا مراد از این کلمه و واژه مسجدهای گرانقدر یا مساجدی در شهرها میباشد که نماز جمعه در آن اقامه می گردد.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه مسجد بیست و هشت بار به طور عده و مفرد در قرآن به عمل رفته است که در آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد عضا از آنها از التفات مسجد و حفظ آن حرف رفته میباشد؛ مثلا: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را فقط كسی آباد میكند كه به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارد و زكات بدهد و از كسی جز آفریدگار نترسد- امید‌وار‌یم آنها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خدا نسبت داده شده هست.(جن/۱۸) از امام درستگو(ع) از علت احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در پاسخ گفتند: «زیرا مساجد خانه‌های معبود در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که همان مسجدالحرام میباشد، به عنوان مکانی برای شغل‌های آیینی و نیز محل گرد هم داخل شدن اشاره گردیده‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد به عنوان اولیه خانه‌ای که برای عبادت مردم برپا شده، ذکر شده می باشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که اظهار‌کرد در اسلام، آیین را با هنر سازگاری نیست؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم نبی اکرم(ص)، عبادت معبود و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌توان آفریدگار را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شد‌ه‌است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (کلیه زمین برای من منزه و مسجد قرار داده گردیده‌است.»[۱۲]) به‌این رو، مسلمانان پیش از مهاجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن فراهم بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) یار و همدم اشخاصی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد را به صورت مخفیانه ادا میکرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت بعد از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اولیه مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. زمانی رسول از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این فرصت به درخواست مردم مسجدی در‌این حوزه ایجاد کرد. برخی گفته‌اند این مسجد به توصیه عمار یاسر تاسیس شده است.[۱۵]
با مهاجرت مسلمانها به مدینه، رسول مکانی را برای نماز جماعت و نیز نشست مسلمانها برگزید و با ملازمت و همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی بی آلایش برای این شغل مهیا کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به زودی منزلت ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد مکانی برای عبادت، فراگیری مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های اساسی سیاسی تبدیل شد. پیش از این، رسول در بعضا مکانهای مکه به یاروهمدم مؤمنان نماز جماعت خوانده بود البته جایی را به عنوان مسجد تعیین نکرده بود.[نیازمند منبع]
مسجدْ بعد از مهاجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آنگاه به عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به کار رفت. بعد ها وقتی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به عنوان مدرسه نیز استفاده میشد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن نخستین هجری، مسلمانها با الگوبرداری از رسول اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اصلی اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی مستمر تبدیل شدند. از همین سرمشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استعمال شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند.[۱۷]
احداث مساجد بعد از مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها روش می‌یافت، انجام می‌گرفت. در قرن اول قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانان ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد گران قدر تحت اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات اصلی مسلمانان و مساجد کوچک که بوسیله قسمت‌های مختلف جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طی اولیه معمول این بود که به تبعیت از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز روش و سیره رسول در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند در حالی که مردم معمولی مساجد خود را در محلات قوم‌ای خود می‌ساختند. با ارتقاء شدید قدرت و ثروت امپراتوری‌های اسلامی و جداگانه شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزانه و نماز جمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای در میان آنها و مردان بود یا در اتاقی جدا و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به باعث وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی فارغ محل پرستش برای وضو اختصاص داده میشد.[۲۱] در تاریخ شیعه همانند اهل تسنن، عنایت مساجد و اقتدار آنها فراز و نشیب فراوان داشته است. مسجد مرقدهای شیعیان در کربلا و نجف از پشتیبانی آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) منتفع بوده است. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در ذیل هواخواهی قرار بخشید. صفویه همین شغل را در کشور‌ایران و کشورهای کنار دریا خلیج فارس اجرا داد. با این موقتی، زمانی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه فقط روند مسجدسازی به ترازو بخش اعظمی کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز جمعه نیز رو به کاستی نهاد.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از همان فرصت که مسجد در اسلام بنیان گذاشته شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث ذکر گشت. به ظاهر، اول احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مربوط به اموری مانند عصمت و نظافت بود. به عنوان مثال، سفارش‌هایی اکید از پیامبر اکرم(ص) درباره ثواب پاکیزه کردن مسجد و سرزنش آلوده و کثیف کردن آن، در اختیار می باشد که راجع به «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره شخص نمازگزار و اشیاء و حالات مربوط به او نیز احکام فقاهتی خاصی وضع گردیده‌است؛ مثلا ورود به مسجد در موقعیت جنابت حرام شمرده شده یا پوشیدن جامه سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و جامه سیاه و چرک الود مکروه هست.[۲۴]
التفات و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طی نسلها و قرن ها در فاصله آفاق گوناگون، هنر اسلامی ملجائی پاک‌تر و نمایشگاهی امن‌تر از مسجد نداشته می باشد.»[۲۵]
در فرهنگ و تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم ومهربان و روایات بزرگان فقهی، مسجد حرمت و منزلت ویژه‌ای دارااست. قرآن کریم و مهربان برپا داشتن و حفظ مسجد را کار عده ای خوانده که به پروردگار و روز قیامت ایمان دارا هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمان ها از عامل ها نگهداری بنای آن بوده می باشد. مسلمانها بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را ملزم به نگهداری و تعمیر مساجد می‌دانستند و به این رو، می‌کوشیدند در عمارت، مراقبت و تجدید بنا مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی می باشد زیرا در طی چهارده قرن همگی نبوغ و شایستگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته می باشد.[۲۸]
معماری
مساجد در مناطق متفاوت فقید به حیث معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این موقتا، در هر حوزه‌‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن حوزه نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بدین ترتیب، معماری مساجد هر مرزو بوم گویای ویژگی‌های معماری ساکن آن مملکت گردیده‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و مناطق گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، مناطق و اشیای ذیل را تمامی دارایند:
منبر
پیش از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و حرف می‌راندند. رسول اکرم(ص) نیز آغاز رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می‌خواند تا این که برای او منبری با سه یا چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از واژه و کلمه «منبر» برای سخنرانی پیامبر(ص) خیال شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن فرصت منبر به فعالیت می‌رفته است؛ از جمله کلینی آورده میباشد: «صعد نبی الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی پیامبر(ص) از منبر بالا رفت و بعد از آن خدای را سپاس و ستایش ذکر کرد و....»[۳۰] ولی درین که چه کسی برای او منبر ایجاد کرد اختلاف می باشد. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی صحابه[۳۳] یا مردی رومی ذکر شده‌اند.[۳۴]
منبر استارت محل موعظه نبی اکرم(ص) برای مؤمنان و منزلت تجلی سخن پروردگار بر زبان او بود. بعد حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به‌تدریج در قرن ها بعدی تا به امروز این سنت به کلیه مساجد شهرها و روستاهای بسط یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و موعظه و اعلام مواضع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استعمال می شد. با گذشت زمان، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آئین، فقها برای بیان احکام آئین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استفاده کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اساسی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار است که در دیوار قبله تعبیه شده هست و جهت مسجد الحرام را نشانه می‌دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اول هجری نوآوری شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز فارغ از دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه پیامبر در مدینه عمل شد، به یاری یک قطعه سنگ آرم می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند میباشد که کارکرد اولیه‌اش اذان اعلام کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌تیم، نامهای دیگری می‌باشند که برای این سازه به فعالیت میروند. در حین پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با بسط دولت اسلامی و بلندمرتبه‌تر شدن شهرها، مایحتاج شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان بیان کردن و خبر دادن مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانان از وسایل دیگری برای دانایی از وقت نماز و شنیدن اذان فایده میبرند، کارکرد مناره‌ها تنها تزئینی و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر می باشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در مناطق متفاوت یکسان نیست. در ایران، چیره
مَسْجد مکان عبادت خداوند و تلاوت نماز که ممکن میباشد ساختمانی محصور یا زمین سوای سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اول مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه داراست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و کار‌های فقاهتی گروهی به کارگیری می شود و مهم ترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت است.
مسجد ضمن کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانها داشته که بعضا از این کارکردها تاکنون مانده می باشد. مساجد در کشور ایران، نقش مهمی در توفیق انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش جاری ساختن کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ التفات و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور‌ایران و نگهبانی مقدس
۹ جستارهای وابسته
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در لهجه عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشان کمال خضوع است و مسجِد به معنای جایی می باشد که در آنجا سجده می‌کنند.[۱] بعضا معتقدند کلمه و واژه مسجد از کلمه و واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل پرستش گرفته شد‌ه‌است که در متن‌ها زبان آرامی مربوط به قرن پنجم پیش از به دنیا آمدن مسیح وجود داراست.[۲] در عصر پیش از اسلام این کلمه برای اشاره به هرجا و معبدی بوده که در آن خداوند را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] بعضا معتقدند کلمه و واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به کار رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع قدیمی و ذکر نمونه‌های بسیار از آنها نوشته میباشد که کلمه و واژه عربی مسجد، در اصل، به صورت کلمه و واژه «مَزگِت» از گویش آرامی وارد عربی و فارسی گردیده‌است.[۵] او به نقل از این منابع آورده هست که حروف «ز»، «گ» و «ت» در مسجد النبی کوهسنگی مشهد عربی به «س»، «ج» و «د» تغییر کرده و مسجد در عربی یعنی جای سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ پروردگار، «خانه‌ای که برای پرستش خداوند بسازند و هرکس خواست در آن عبادت کند» و نظائر آن می‌آمده می باشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز تلاوت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانان در نماز، سجده می‌کنند و سجده نهایت خضوع و خشوع در عبادت است، این مکان را مسجد به معنای جای سجده نامیده‌اند. مسجد، به حیث فقهی احکامی ویژه دارد و به نظر مادی ممکن هست عبارت از یک ساختمان محصور میان دیوارها یا یک زمین بدون سقف و دیوار باشد.[نیازمند منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به شغل می‌رود اما غالبا مراد از این کلمه و واژه مسجدهای گرانقدر یا مساجدی در شهرها میباشد که نماز جمعه در آن اقامه می گردد.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه مسجد بیست و هشت بار به طور عده و مفرد در قرآن به عمل رفته است که در آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد عضا از آنها از التفات مسجد و حفظ آن حرف رفته میباشد؛ مثلا: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را فقط كسی آباد میكند كه به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارد و زكات بدهد و از كسی جز آفریدگار نترسد- امید‌وار‌یم آنها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خدا نسبت داده شده هست.(جن/۱۸) از امام درستگو(ع) از علت احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در پاسخ گفتند: «زیرا مساجد خانه‌های معبود در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که همان مسجدالحرام میباشد، به عنوان مکانی برای شغل‌های آیینی و نیز محل گرد هم داخل شدن اشاره گردیده‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد به عنوان اولیه خانه‌ای که برای عبادت مردم برپا شده، ذکر شده می باشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که اظهار‌کرد در اسلام، آیین را با هنر سازگاری نیست؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم نبی اکرم(ص)، عبادت معبود و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌توان آفریدگار را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شد‌ه‌است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (کلیه زمین برای من منزه و مسجد قرار داده گردیده‌است.»[۱۲]) به‌این رو، مسلمانان پیش از مهاجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن فراهم بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) یار و همدم اشخاصی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد را به صورت مخفیانه ادا میکرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت بعد از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اولیه مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. زمانی رسول از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این فرصت به درخواست مردم مسجدی در‌این حوزه ایجاد کرد. برخی گفته‌اند این مسجد به توصیه عمار یاسر تاسیس شده است.[۱۵]
با مهاجرت مسلمانها به مدینه، رسول مکانی را برای نماز جماعت و نیز نشست مسلمانها برگزید و با ملازمت و همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی بی آلایش برای این شغل مهیا کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به زودی منزلت ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد مکانی برای عبادت، فراگیری مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های اساسی سیاسی تبدیل شد. پیش از این، رسول در بعضا مکانهای مکه به یاروهمدم مؤمنان نماز جماعت خوانده بود البته جایی را به عنوان مسجد تعیین نکرده بود.[نیازمند منبع]
مسجدْ بعد از مهاجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آنگاه به عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به کار رفت. بعد ها وقتی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به عنوان مدرسه نیز استفاده میشد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن نخستین هجری، مسلمانها با الگوبرداری از رسول اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اصلی اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی مستمر تبدیل شدند. از همین سرمشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استعمال شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند.[۱۷]
احداث مساجد بعد از مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها روش می‌یافت، انجام می‌گرفت. در قرن اول قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانان ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد گران قدر تحت اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات اصلی مسلمانان و مساجد کوچک که بوسیله قسمت‌های مختلف جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طی اولیه معمول این بود که به تبعیت از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز روش و سیره رسول در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند در حالی که مردم معمولی مساجد خود را در محلات قوم‌ای خود می‌ساختند. با ارتقاء شدید قدرت و ثروت امپراتوری‌های اسلامی و جداگانه شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزانه و نماز جمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای در میان آنها و مردان بود یا در اتاقی جدا و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به باعث وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی فارغ محل پرستش برای وضو اختصاص داده میشد.[۲۱] در تاریخ شیعه همانند اهل تسنن، عنایت مساجد و اقتدار آنها فراز و نشیب فراوان داشته است. مسجد مرقدهای شیعیان در کربلا و نجف از پشتیبانی آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) منتفع بوده است. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در ذیل هواخواهی قرار بخشید. صفویه همین شغل را در کشور‌ایران و کشورهای کنار دریا خلیج فارس اجرا داد. با این موقتی، زمانی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه فقط روند مسجدسازی به ترازو بخش اعظمی کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز جمعه نیز رو به کاستی نهاد.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از همان فرصت که مسجد در اسلام بنیان گذاشته شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث ذکر گشت. به ظاهر، اول احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مربوط به اموری مانند عصمت و نظافت بود. به عنوان مثال، سفارش‌هایی اکید از پیامبر اکرم(ص) درباره ثواب پاکیزه کردن مسجد و سرزنش آلوده و کثیف کردن آن، در اختیار می باشد که راجع به «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره شخص نمازگزار و اشیاء و حالات مربوط به او نیز احکام فقاهتی خاصی وضع گردیده‌است؛ مثلا ورود به مسجد در موقعیت جنابت حرام شمرده شده یا پوشیدن جامه سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و جامه سیاه و چرک الود مکروه هست.[۲۴]
التفات و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طی نسلها و قرن ها در فاصله آفاق گوناگون، هنر اسلامی ملجائی پاک‌تر و نمایشگاهی امن‌تر از مسجد نداشته می باشد.»[۲۵]
در فرهنگ و تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم ومهربان و روایات بزرگان فقهی، مسجد حرمت و منزلت ویژه‌ای دارااست. قرآن کریم و مهربان برپا داشتن و حفظ مسجد را کار عده ای خوانده که به پروردگار و روز قیامت ایمان دارا هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمان ها از عامل ها نگهداری بنای آن بوده می باشد. مسلمانها بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را ملزم به نگهداری و تعمیر مساجد می‌دانستند و به این رو، می‌کوشیدند در عمارت، مراقبت و تجدید بنا مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی می باشد زیرا در طی چهارده قرن همگی نبوغ و شایستگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته می باشد.[۲۸]
معماری
مساجد در مناطق متفاوت فقید به حیث معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این موقتا، در هر حوزه‌‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن حوزه نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بدین ترتیب، معماری مساجد هر مرزو بوم گویای ویژگی‌های معماری ساکن آن مملکت گردیده‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و مناطق گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، مناطق و اشیای ذیل را تمامی دارایند:
منبر
پیش از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و حرف می‌راندند. رسول اکرم(ص) نیز آغاز رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می‌خواند تا این که برای او منبری با سه یا چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از واژه و کلمه «منبر» برای سخنرانی پیامبر(ص) خیال شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن فرصت منبر به فعالیت می‌رفته است؛ از جمله کلینی آورده میباشد: «صعد نبی الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی پیامبر(ص) از منبر بالا رفت و بعد از آن خدای را سپاس و ستایش ذکر کرد و....»[۳۰] ولی درین که چه کسی برای او منبر ایجاد کرد اختلاف می باشد. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی صحابه[۳۳] یا مردی رومی ذکر شده‌اند.[۳۴]
منبر استارت محل موعظه نبی اکرم(ص) برای مؤمنان و منزلت تجلی سخن پروردگار بر زبان او بود. بعد حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به‌تدریج در قرن ها بعدی تا به امروز این سنت به کلیه مساجد شهرها و روستاهای بسط یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و موعظه و اعلام مواضع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استعمال می شد. با گذشت زمان، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آئین، فقها برای بیان احکام آئین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استفاده کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اساسی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار است که در دیوار قبله تعبیه شده هست و جهت مسجد الحرام را نشانه می‌دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اول هجری نوآوری شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز فارغ از دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه پیامبر در مدینه عمل شد، به یاری یک قطعه سنگ آرم می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند میباشد که کارکرد اولیه‌اش اذان اعلام کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌تیم، نامهای دیگری می‌باشند که برای این سازه به فعالیت میروند. در حین پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با بسط دولت اسلامی و بلندمرتبه‌تر شدن شهرها، مایحتاج شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان بیان کردن و خبر دادن مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانان از وسایل دیگری برای دانایی از وقت نماز و شنیدن اذان فایده میبرند، کارکرد مناره‌ها تنها تزئینی و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر می باشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در مناطق متفاوت یکسان نیست. در ایران، چیره
عنصرها و فضاهای معماری مسجد